এসময়ত মহাকাশ অন্বেষণৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰততকৈ আগবাঢ়ি আছিল পাকিস্তান! কিন্তু কিয় পিছ পৰি ৰ’ল এতিয়া?

অছত পাকিস্তান ছুপাৰকোৱে এসময়ত সমগ্ৰ বিশ্বকে স্তম্ভিত কৰি তুলিছিল। তেওঁলোকৰ দক্ষতা, শক্তি আৰু দক্ষতাত আমেৰিকাও আচৰিত হৈছিল। ভাৰতৰ ইছৰোতকৈ মহাকাশ গৱেষণাৰ অভিজ্ঞতা পাকিস্তানৰ ছুপাৰকোৰ অধিক হোৱাটো আজি অবিশ্বাস্য যেন লাগিব পাৰে। কাৰণ সেই সংগঠনটো ইছৰ’ৰ ৯ বছৰ আগতেই সৃষ্টি হৈছিল।

প্ৰায় ২০ শতিকাৰ ৬০ৰ দশকৰ আৰম্ভণি। আমেৰিকা, ছোভিয়েট ৰাছিয়াৰ বাহিৰে আন কোনো দেশৰ সেই ধৰণে মহাকাশ গৱেষণাৰ বিষয়ে আমনি কৰাৰ সুযোগ নাছিল। বিশ্বৰ দৰবাৰত একচেটিয়া প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাত কৰিছে ৱাশ্বিংটন আৰু মস্কো। ১৯৬১ চনত পাকিস্তানৰ ৰাষ্ট্ৰপতি আয়ুব খানে আমেৰিকা ভ্ৰমণ কৰে। সেইদিনা ৰাছিয়াই প্ৰথমটো সফল কৃত্ৰিম উপগ্ৰহ মহাকাশলৈ প্ৰেৰণ কৰিছিল আৰু প্ৰথম মহাকাশচাৰীক প্ৰেৰণ কৰিছিল। তেতিয়াৰ আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰপতি জন কেনেডীয়ে তাৰ প্ৰত্যুত্তৰ দিবলৈ বিচাৰিছিল। কেনেডীয়ে ঘোষণা কৰিলে যে তেওঁলোকে প্ৰথমে চন্দ্ৰলৈ মানুহ পঠিয়াব। সেই অনুসৰি হুলস্থুল আৰম্ভ হ’ল।

সেই সময়ত দেশৰ মুখ্য বৈজ্ঞানিক উপদেষ্টা আব্দুছ চালামৰ সৈতে আয়ুবে আমেৰিকাত ভৰি দিছিল। ছালাম সেই সময়ত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বৈজ্ঞানিক মহলত উদীয়মান তাৰকাৰ দৰে আছিল। এই ভ্ৰমণৰ সময়ত নাছাই তেওঁক নিমন্ত্ৰণ জনাইছিল। সেই ভ্ৰমণৰ সময়ত ৱাশ্বিংটনৰ পৰা এটা কাৰ্যতঃ বিশ্বাস কৰিব নোৱাৰা প্ৰস্তাৱ আহিছিল।

আমেৰিকাই নিজৰ চন্দ্ৰ অভিযানৰ পূৰ্বে পাকিস্তানক ৰকেট উৎক্ষেপণৰ প্ৰস্তাৱ দিছিল। পাক মহাকাশ গৱেষণাৰ সেই সময়ত বিশেষ আন্তঃগাঁথনি নাছিল। মহাকাশলৈ ৰকেট প্ৰেৰণৰ প্ৰচেষ্টা আমেৰিকাৰ সহায়ত আৰম্ভ হৈছিল। ছালামৰ নেতৃত্বত পাকিস্তানে ১৯৬২ চনত মাত্ৰ ৯ মাহৰ ভিতৰতে অসম্ভৱ কামটো কৰিলে। তেওঁলোকে নিৰ্মাণ কৰা ৰকেটটো মহাকাশলৈ উৰি গ’ল। এই নজিৰ দক্ষিণ এছিয়াত প্ৰথম। ৰকেট উৎক্ষেপণৰ ক্ষেত্ৰত এছিয়াত পাকিস্তান তৃতীয় স্থানত আছে - জাপান আৰু ইজৰাইলৰ পিছত।

ইমান কম সময়ৰ ভিতৰতে পাকিস্তানে মহাকাশলৈ ৰকেট পঠিয়াব পাৰিব বুলি কোনেও কল্পনা কৰিব পৰা নাছিল। ভাৰতকে ধৰি ভাৰত মহাসাগৰ অঞ্চলৰ আন দেশলৈও আমেৰিকাই একেই প্ৰস্তাৱ আগবঢ়াইছে। কিন্তু পাকিস্তানে প্ৰথমে কৰিছে।

ইয়াৰ পিছত পাকিস্তানে সমগ্ৰ ষাঠিৰ দশকত মহাকাশত বিভিন্ন পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা চলাইছিল। ১৯৬৭ চনত কৰাচীত দেশৰ প্ৰথমটো ৰকেট নিৰ্মাণ কাৰখানা নিৰ্মাণ কৰা হয়। ১৯৬৯ চনলৈকে আৰু দুটা পাকিস্তানী ৰকেট মহাকাশলৈ গৈছিল। কিন্তু ১৯৮০ চনৰ পৰা পাকিস্তানে মহাকাশ গৱেষণাৰ ক্ষেত্ৰত স্থান হেৰুৱাবলৈ আৰম্ভ কৰিছে। সেই সময়ত মূলতঃ চীনৰ সহায়ত তেওঁলোকে কেইবাটাও কৃত্ৰিম উপগ্ৰহ উৎক্ষেপণ কৰিছিল। তাত কোনো উল্লেখযোগ্য কথা নাছিল।

পাকিস্তানৰ ‘স্পেচ ভিজন ২০৪৭’ নামৰ মহাকাশ গৱেষণা পৰিকল্পনা আছে। যাতে ২০৪৭ চনৰ ভিতৰত ইছলামবাদে আৰু কিছু উপগ্ৰহ মহাকাশলৈ প্ৰেৰণ কৰি দেশৰ গৱেষণা ক্ষেত্ৰখনত অধিক উন্নয়ন আনিব বিচাৰে। কিন্তু কিমানখিনি কাৰ্যকৰী হ’ব, তাৰ কোনো নিশ্চয়তা নাই। 

ভাল আৰম্ভণিৰ পিছতো মহাকাশ গৱেষণাৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতৰ চুবুৰীয়া দেশসমূহৰ দুৰ্দশাৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষজ্ঞসকলে কেইবাটাও ভুল চিনাক্ত কৰিছে। ইয়াৰে এটা হ’ল আবণ্টিত ধনৰ অপৰ্যাপ্ততা। ভাৰতৰ ইছৰ’ই ২০২৩ চনৰ আগষ্ট মাহত এখন মহাকাশযান চন্দ্ৰলৈ প্ৰেৰণ কৰিছিল, যদিও বহু পিছত ছুপাৰকোৰ স্থাপন কৰা হৈছিল। অভিযোগ অনুসৰি পাকিস্তান চৰকাৰে মহাকাশ গৱেষণাক ইমান গুৰুত্ব দিয়া নাই। সেই খণ্ডত পৰ্যাপ্ত ধন আবণ্টন দিয়া হোৱা নাই।

মহাকাশ যুদ্ধত পিছ পৰি থকাৰ বাবে বহুতে পাকিস্তানৰ সেনাবাহিনীক দোষাৰোপ কৰে। দাবী কৰা হৈছে যে দেশৰ চৰকাৰৰ ওপৰত তেওঁলোকৰ কটকটীয়া নিয়ন্ত্ৰণ, বিভিন্ন প্ৰশাসনিক আৰু ব্যৱসায়িক ক্ষেত্ৰত সামৰিক বাহিনীৰ প্ৰভাৱে ছুপাৰকোক বহু দূৰলৈ যাবলৈ নিদিলে। অভিযোগ অনুসৰি পাক সেনাৰ অৱসৰপ্ৰাপ্ত বিষয়াক কেতিয়াবা ছুপাৰকোৰ কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ পদত নিযুক্তি দিয়া হৈছে। সেই পদৰ বাবে তেওঁলোক উপযুক্ত নে নহয়, বিচাৰ হোৱা নাই। ইয়াৰ বাহিৰেও মহাকাশ গৱেষণা সংস্থাটোক আন বহু দিশত প্ৰভাৱিত কৰাৰ অভিযোগ উত্থাপন হৈছে সেনাই।

১৯৭১ চনত বাংলাদেশৰ মুক্তিযুদ্ধ আৰু ১৯৭৪ চনত ভাৰতৰ প্ৰথমটো সফল পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাৰ পিছত পাকিস্তানৰ মহাকাশলৈ উৰাজাহাজ চলোৱাৰ সপোন শূন্য হৈ পৰিল। এই দাবী ইছলামবাগৰ এয়াৰ ইউনিভাৰ্চিটিৰ ডীন আদিল চুলতানৰ। কোৱা হয় যে সেই সময়ৰ পৰা পাকিস্তানে মহাকাশ ব্যৱহাৰ কৰি সামৰিক সফলতাৰ প্ৰতি মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিছিল। মহাকাশ গৱেষণাৰ প্ৰতি আৰু গুৰুত্ব দিয়া নহ’ল। ইটোৰ পিছত সিটোকৈ মিছাইল তৈয়াৰ কৰিবলৈ ধৰিলে। ইছলামবাদে পৰমাণু বোমা নিৰ্মাণত মনোনিৱেশ কৰে।

নব্বৈৰ দশকত পাকিস্তানে সফলতাৰে পাৰমাণৱিক শক্তি পৰীক্ষা কৰিছিল। সেই সময়ত আন্তৰ্জাতিক সমাজৰ পৰা দেশখনৰ ওপৰত বিভিন্ন বাধা আৰোপ কৰা হৈছিল। ফলত পাকিস্তানে মহাকাশ গৱেষণাৰ ক্ষেত্ৰত বিদেশী সাহায্য লাভ কৰা নাছিল।

মূলতঃ এই চাৰিটা কাৰণতে পাকিস্তানৰ মহাকাশ গৱেষণা সংস্থা ছুপাৰকোৱে সম্ভাৱনাৰ পোহৰ দেখুৱাইছিল যদিও বিশেষজ্ঞৰ এটা দলে জনোৱা মতে, অতি সোনকালে ই নিৰ্বাপিত হৈ পৰিছিল।