জনপ্ৰিয় হৈছে এখন ব্যতিক্ৰমী ৱেব চিৰিজ 'কালা পানী’! তাত দেখুওৱা হৈছে এটা বিশেষ প্ৰতীক! কি আছে ইয়াৰ অন্তৰালত?

ইয়াৰ উপৰিও ধাৰাবাহিকখনত বাৰে বাৰে এটা বিশেষ চিহ্ন দেখুওৱা হৈছে। আনকি, এই চিহ্নটো ধাৰাবাহিকখনৰ পোষ্টাৰ আৰু টাইটেল কাৰ্ডত দেখা যায়। এই প্ৰতীকটো তিনিটা সৰ্পিল কুণ্ডলীৰ বৃত্তৰে গঠিত। ইয়াৰ প্ৰকৃত ভিত্তি আছে?

‘কলা পানী’ত বাৰে বাৰে দেখা দিয়া প্ৰতীকটোক ‘ওৰাকা’ নামৰ কাল্পনিক জনগোষ্ঠীৰ ব্যক্তিগত আৰু পবিত্ৰ প্ৰতীক হিচাপে উজ্জ্বল কৰি তোলা হৈছে। ওৰাকাসকল শান্তিপ্ৰিয় জনগোষ্ঠী আৰু আধুনিক প্ৰযুক্তিৰ পৰা আঁতৰি থাকিবলৈ পছন্দ কৰে। এই তিনিটা সৰ্পিল চক্ৰ তেওঁলোকৰ অভিজ্ঞতা আৰু এই প্ৰতীকৰ জৰিয়তেই তেওঁলোকে যুগ যুগ ধৰি পূৰ্বপুৰুষে লাভ কৰা জ্ঞান আৰু অভিজ্ঞতা কঢ়িয়াই লৈ ফুৰে।

যদিও ওৰাকা জনগোষ্ঠী কাল্পনিক, আন্দামান আৰু নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জত বসবাস কৰা কেইবাটাও জনগোষ্ঠীৰ সৈতে তেওঁলোকৰ সাদৃশ্য আছে। সৰ্বোপৰি ইহঁতৰ প্ৰকৃতিৰ লগত ইমানেই ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক আছে যে তেওঁলোকেই প্ৰথমে যিকোনো প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ অনুভৱ কৰে। ২০০৪ চনৰ ছুনামীৰ আগতেই তেওঁলোক হাইলেণ্ডলৈ গুচি যায় আৰু এই ধাৰাবাহিকখনত দেখা গৈছিল যে তেওঁলোক দুৰ্যোগৰ ফলত প্ৰায় ক্ষতিগ্ৰস্ত হোৱা নাছিল।

ধাৰাবাহিকখনৰ কাহিনী অনুসৰি ওৰাকাৰ এই কাৰ্যকলাপৰ আঁৰত তেওঁলোকৰ পূৰ্বপুৰুষে এৰি থৈ যোৱা কিছুমান সূত্ৰ আছে, যিয়ে তেওঁলোকক যিকোনো দুৰ্যোগৰ পৰা ৰক্ষা কৰে। এই সূত্ৰসমূহৰ প্ৰতীক সেই তিনিটা সৰ্পিল বৃত্তাকাৰ প্ৰতীক।

প্ৰতীকবিদসকলৰ মতে এই চিনটোক ‘ট্ৰাইস্কেলিয়ন’ বা ‘ট্ৰাইস্কেলিয়ন’ বুলি কোৱা হয়। ই এক অতি প্ৰাচীন প্ৰতীক। যদিও ইয়াৰ জন্ম সঠিকভাৱে কেতিয়া হ’ল সেয়া নিশ্চিতভাৱে ক’ব নোৱাৰি, তথাপিও প্ৰাগঐতিহাসিক কালৰে পৰা ইয়াৰ ব্যৱহাৰ বিভিন্ন ধৰণে চলি আহিছে আৰু চলি আহিছে বুলি যথেষ্ট প্ৰমাণ পোৱা গৈছে।

বিশ্বৰ আটাইতকৈ পুৰণি ট্ৰাইস্কেলিয়ন ইউৰোপত পোৱা গৈছে। এই ট্ৰাইস্কেলিয়নটো আয়াৰলেণ্ডৰ নিউগ্ৰেঞ্জৰ এটা শিল যুগৰ স্থানত এটা শিলত খোদিত কৰা হৈছে। প্ৰত্নতত্ত্ববিদসকলৰ মতে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩২০০ চনৰ আশে-পাশে ইয়াক খোদিত কৰা হৈছিল। প্ৰায় একে সময়তে গ্ৰীচৰ মাইচেনিয়ান যুগৰ (ব্ৰঞ্জ যুগৰ শেষৰ ফালে) কিছুমান মৃৎশিল্পতো এই চিহ্ন লিখা আছিল। আইৰিছ সংস্কৃতিত ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ বিশেষ ভূমিকা অৱশ্যে পিছৰ সময়লৈকে থাকি গ’ল।

গ্ৰীচৰ ধ্ৰুপদী যুগতো বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ চিত্ৰণ অব্যাহত আছিল। চিচিলিয়ান ৰূপৰ মুদ্ৰাত ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ এটা ভিন্ন ৰূপ দেখা যায়। বৃত্ত এটাক আগুৰি ধৰি ট্ৰাইস্কেলিয়ন হিচাপে খোদিত কৰা তিনিটা মানুহৰ ভৰি আছিল। প্ৰাচীন গ্ৰীচত ট্ৰাইস্কেলিয়নক প্ৰায়ে তিনিমূৰীয়া দেৱী হেকেটৰ প্ৰতীক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। হেকেটৰ মূৰ্তি অনুসৰি তাইৰ তিনিটা মৃতদেহ আছিল। তাইক পৰিৱৰ্তনৰ দেৱী বুলি গণ্য কৰা হৈছিল। বিষাক্ত উদ্ভিদ, মৃতকৰ কবৰ, ভূত আৰু ডাইনী আদিৰ লগতো তেওঁৰ সম্পৰ্ক আছিল। প্ৰাচীন এথেন্সত হেকাটেক আকাশ, স্থল আৰু সাগৰ—তিনি জগতৰ ৰক্ষক হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল।

এক দৃষ্টিত বহুতে বিশ্বাস কৰে যে ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ তিনিটা সৰ্পিল চক্ৰইও এই তিনিটা গ্ৰহৰ প্ৰতীক হ’ব পাৰে। গ্ৰীচৰ বাহিৰতো মিচৰ আৰু অন্যান্য ঠাইত হেকেটক পূজা কৰা হৈছিল। প্ৰাচীন ৰোমতো বিভিন্ন প্ৰসংগত ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ ব্যৱহাৰ দেখা গৈছিল। আৰু অৱশ্যেই তেওঁৰ ব্যঞ্জনবৰ্ণবোৰো বিভিন্ন মহিমাৰে বৰ্ণনা হ’বলৈ ধৰিলে।

এতিয়া প্ৰশ্ন হয়, এই চিনটোৰ অৰ্থ কি? গ্ৰীক শব্দ ‘ট্ৰাইস্কেলছ’ৰ অৰ্থ হৈছে ‘তিনি ভৰি’। কিন্তু নৃতত্ত্ববিদসকলৰ মতে এই ৰাশিৰ উৎপত্তি কেলটিক জগতত বা আয়াৰলেণ্ডত। পৃথিৱীৰ আন ঠাইৰ দৰেই আয়াৰলেণ্ডৰ আদিম সভ্যতা আছিল প্ৰকৃতি- আৰু মাতৃ-উপাসক। এই ত্ৰিচক্ৰ মাত্ৰিকা বা প্ৰকৃতি উপাসনাৰ লগত জড়িত। বহু বিশেষজ্ঞই এইটোও কয় যে কেলটিক জগতত ক্ৰিয়া, প্ৰগতি আৰু সংগ্ৰামৰ দৰে কথাবোৰ এই প্ৰতীকৰ দ্বাৰা প্ৰতিনিধিত্ব কৰা হৈছিল।

কিছুমান নৃতত্ত্ববিদৰ মতে এই প্ৰতীকৰ আটাইতকৈ পুৰণি উদাহৰণ আয়াৰলেণ্ডত পোৱা যায় যদিও পৃথিৱীৰ প্ৰায় সকলো প্ৰাচীন সংস্কৃতিতে এনে প্ৰতীক ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। ক’ৰবাত ত্ৰিশক্তি বুলিও দেখা গ’ল। মধ্যযুগীয় ইউৰোপৰ খ্ৰীষ্টান সংস্কৃতিত ইয়াক পিতৃ, পুত্ৰ আৰু পবিত্ৰ আত্মাৰ প্ৰতীক হিচাপে বৰ্ণনা কৰা হৈছিল।

ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ আন এটা দৃষ্টিভংগী হ’ল ই তিনিটা আৰ্কিমিডিয়ান বৃত্তৰ সংমিশ্ৰণ। খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় শতিকাৰ গ্ৰীক গণিতজ্ঞ আৰ্কিমিডিছে বৃত্তাকাৰ সৰ্পিলৰ বাবে এক বিশেষ গতিশীল সূত্ৰ প্ৰদৰ্শন কৰিছিল যিটো বহু ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োগ কৰিব পাৰি— পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ পৰা মনোবিজ্ঞানলৈকে। আৰ্কিমিডিছৰ এই ধাৰণাটো আজিও পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ বিভিন্ন তাত্ত্বিক আৰু ব্যৱহাৰিক ক্ষেত্ৰত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

আধুনিক বিজ্ঞানে ট্ৰাইস্কেলিয়নত ব্যৱহৃত সৰ্পিল ৰেখাবোৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ সৈতে সম্পৰ্কিত বুলি কয়। সৰ্পিল তাৰকাৰাজ্যৰ গতি আৰু প্ৰকৃতিৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে আৰ্কিমিডিয়ান সৰ্পিলৰ গাণিতিক সূত্ৰ প্ৰয়োগ কৰা হয়। এতিয়া প্ৰশ্ন হয়, ‘কলা পানী’ ধাৰাবাহিকত ট্ৰাইস্কেলিয়নক কিয় ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল? প্ৰগতিৰ নামত প্ৰকৃতিৰ বিৰোধিতাই কঢ়িয়াই আনিব পৰা ভয়াৱহ বিপদসমূহ চিত্ৰিত কৰাটোৱেই এই ধাৰাবাহিকখনৰ মূল ভিত্তি। ইয়াত ত্ৰিস্কেলিয়নে ত্ৰিকাল, ত্ৰিলোক আৰু আকাশ-পৃথিৱী-পানীৰ দৰে প্ৰাকৃতিক উপাদানক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।

ট্ৰাইস্কেলিয়ন হৈছে ধাৰাবাহিকখনত চিত্ৰিত কাল্পনিক জাতি ওৰাকাৰ পবিত্ৰ প্ৰতীক। অৰাকা প্ৰকৃতিৰ লগত ওতঃপ্ৰোত সম্পৰ্ক। তাৰ ভিতৰত আছে ‘আদিম জ্ঞান’, যাৰ পৰা তথাকথিত প্ৰগতিয়ে সভ্যতাক বঞ্চিত কৰি পেলাইছে। নাগৰিক সংস্কৃতিৰ হেঁচাত ওৰাকাৰ দৰে লাখ লাখ মানৱগোষ্ঠীক ‘জনজাতি’ লেবেলৰ দ্বাৰা প্ৰান্তীয়কৰণ কৰা হৈছে। কিন্তু প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগৰ সময়ত নিজকে বচোৱাৰ জ্ঞান থাকে তেওঁলোকৰ। ইয়াত ট্ৰাইস্কেলিয়ন সেই আদিম প্ৰজ্ঞাৰ প্ৰতীক।

ধাৰাবাহিকখনত দেখুওৱাৰ দৰে ওৰাকাক মহামাৰীয়ে স্পৰ্শ কৰা নাছিল। কাৰণ, জিনগতভাৱে তেওঁলোকৰ এই মহামাৰীক প্ৰতিহত কৰাৰ ক্ষমতা আছিল। ইয়াৰ বাহিৰেও তেওঁলোকে জানিছিল যে এই অজ্ঞাত ৰোগৰ নিৰাময় এটা বিশেষ বনৌষধিত আছে। প্ৰকৃতিত ‘আন্দমেনিয়া ইচিনাচিয়া’ নামৰ কাল্পনিক জোপোহাটোও ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ দৰে আকৃতিৰ। ইয়াত ট্ৰাইস্কেলিয়ন প্ৰকৃতিৰ প্ৰতীক হিচাপে দেখা যায়।

তাৰ ওপৰত এই ধাৰাবাহিকখনে প্ৰগতিৰ গতিশীলতাৰ সৈতে জড়িত লোভ, মোহ, ঘৃণা আৰু শক্তিহীনতাক দেখুৱাইছে। দেখুওৱাৰ দৰে ইহঁতেও বাৰে বাৰে ঘূৰি থাকে, সেই ঘূৰ্ণনটোও সৰ্পিল। অসীম ট্ৰাইস্কেলিয়ন সেই সৰ্পিল লুপৰ বিপৰীতে থিয় হৈ থকা এখন বেলেগ পৃথিৱীৰ দুৱাৰৰ দৰে।

কালা পানীত ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ এই ব্যৱহাৰক কোনোবাই প্ৰশ্ন কৰিব পাৰে, আয়াৰলেণ্ড বা ইউৰোপ ক’ত, আৰু বংগ উপসাগৰৰ আন্দামান-নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জ ক’ত! আন্দামান আৰু নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জৰ বহুতো আদিবাসীয়ে পাথৰ যুগৰ সংস্কৃতি কঢ়িয়াই লৈ ফুৰিছে। ফলত সেই ‘প্ৰাচীন জ্ঞান’ এতিয়াও তেওঁলোকৰ মাজত চৰ্চা হৈ আছে আৰু প্ৰজন্মৰ পিছত প্ৰজন্ম ধৰি চলি আছে। এই প্ৰাচীন প্ৰজ্ঞা হয়তো ‘ক’লা পানী’ শৃংখলাৰ ট্ৰাইস্কেলিয়নৰ প্ৰতীকত প্ৰকাশ পাইছে। ট্ৰাইস্কেলিয়ন এতিয়া কোনো বিশেষ অঞ্চলত সীমাবদ্ধ হৈ থকা নাই।