বাংলাদেশৰ ৫০বছৰ: অৰ্থনীতিবিদ ৰেহমান চোভানৰ ভাষণত উন্মোচিত বহু অলিখিত অধ্যায়

ডিজিটেল ডেস্ক: স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে বাংলাদেশৰ ৫০ বছৰক কেন্দ্ৰ কৰি দেশখনত অনুষ্ঠিত হৈছে বিশেষ অনুষ্ঠান৷ বৃহস্পতিবাৰে দেশখনৰ ‘বিজয় দিৱস’ৰ পেৰেডত সন্মানীয় অতিথি হিচাপে অংশ লয় ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতি ৰামনাথ কোবিন্দে৷ বিগত ৬ ডিচেম্বৰত বাংলাদেশৰ প্ৰখ্যাত অৰ্থনীতিবিদ তথা দেশখনৰ মুক্তিযোদ্ধা অধ্যাপক ৰেহমান চোভানে দেশখনৰ ৫০ বছৰীয়া পূৰ্তি উদযাপনৰ উদ্বোধনী অনুষ্ঠানত দিয়া এক ভাষণে বাংলাদেশৰ মুক্তিস্বপ্নৰ পৰা একৈশ শতিকাৰ এই সময়লৈ দীঘলীয়া পৰিক্ৰমাটোত দেশখনৰ উত্থান-পতনৰ বহু দিশ সামৰি লয়৷

ভাষণ প্ৰসংগত ৰেহমানে কয় যে, মই ৫০ বছৰ বয়সলৈ উভতি গৈ বাংলাদেশৰ এই যাত্ৰাক যদি স্বাধীন বাংলাদেশৰ বাবে বংগবন্ধুৰ নিজা দৃষ্টিভংগীৰ লেন্সেৰে চাওঁ, তেন্তে দেখো যে, তেওঁ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল বাংলাদেশ এসময়ত ন্যায়সংগত সমাজলৈ বিকশিত হ’ব। মই অন্বেষণ কৰিছোঁ যে আমি, এখন ৰাষ্ট্ৰ আৰু জনসাধাৰণ হিচাপে, এতিয়ালৈকে বংগবন্ধুৰ প্ৰতিশ্ৰুতি উপলব্ধি কৰিবলৈ কিমান দূৰ আগবাঢ়িছোঁ, আৰু আগত দিনবোৰত তেওঁৰ প্ৰতিশ্ৰুতিৰ কি অংশ পালন কৰিব লাগিব, তাক বিশ্লেষণ কৰাৰ সময় আহি পৰিছে৷

বাংলাদেশ বায়ু সেনাৰ জোৱানসকলৰ সৈতে বংগবন্ধু শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমান। ফটোঃ বাংলাদেশ বায়ু সেনা
ৰাষ্ট্ৰপিতা বংগবন্ধু শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ জন্ম-শতবাৰ্ষিকী আৰু এখন স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে বাংলাদেশৰ ৫০ বছৰক কেন্দ্ৰ কৰি উদযাপনৰ স্মৃতি ২০২১ চনৰ কেলেণ্ডাৰ বৰ্ষৰ শেষত সমাপ্ত হ’ব। মই ৫০ বছৰ বয়সত বাংলাদেশৰ এই যাত্ৰাক স্বাধীন বাংলাদেশৰ বাবে বংগবন্ধুৰ নিজা দৃষ্টিভংগীৰ লেন্সৰ জৰিয়তে চাওঁ, যিটো তেওঁ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল যে, এক ন্যায়সংগত সমাজলৈ বিকশিত হ’ব। ইয়াত, মই অন্বেষণ কৰিছো যে আমি, এখন ৰাষ্ট্ৰ আৰু জনসাধাৰণ হিচাপে, এতিয়ালৈকে বংগবন্ধুৰ প্ৰতিশ্ৰুতি উপলব্ধি কৰিবলৈ কিমান দূৰ আগবাঢ়িছো, আৰু আগন্তুক দিনবোৰত তেওঁৰ প্ৰতিশ্ৰুতিৰ কি অংশ পালন কৰিব লাগিব।

১৯৭১ চনৰ ৭ মাৰ্চত মুজিবুৰ ৰহমানৰ ঐতিহাসিক ঘোষণাৰ পাছত তেওঁ জনসাধাৰণৰ আগত বাংলাদেশৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী ব্যাখ্যা কৰিছিল৷ যেতিয়া বহুলোকে স্বাধীনতাৰ সংগ্ৰাম আৰু মুক্তিৰ সংগ্ৰামৰ মাজৰ পাৰ্থক্যৰ বিষয়ে চিন্তা কৰিছিল, সেইসময়ত বংগবন্ধুৰ মনত হয়তো পাৰ্থক্যৰ বিষয়ে এটা স্পষ্ট ধাৰণা আছিল। তেওঁ স্বাধীনতাৰ সংগ্ৰামক এক সাৰ্বভৌম ৰাষ্ট্ৰ স্থাপনৰ সংগ্ৰাম হিচাপে কল্পনা কৰিছিল, যিটো আছিল সহজে বুজি পোৱা এটা লক্ষ্য, যি ঔপনিৱেশিক শাসনৰ পৰা নিজকে মুক্ত কৰিবলৈ বিচৰা আন ৰাষ্ট্ৰৰ ৰাজ্যসমূহৰ সংগ্ৰামক অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল। কিন্তু, তেওঁৰ মুক্তিৰ আহ্বান অধিক সূক্ষ্ম আৰু সুদূৰপ্ৰসাৰী আছিল। বহু বছৰৰ পৰাধীনতাই লোকসকলৰ কেৱল তেওঁলোকৰ গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰেই খৰ্ব কৰা নাছিল, লগতে অন্যায়ভাৱে সামাজিক ব্যৱস্থাৰ ভিতৰত তেওঁলোকক বন্দী কৰি ৰাখিছিল। অধ্যাপক ৰেহমানে কয় যে, আমাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় মুক্তিৰ তিনি বছৰৰ ভিতৰত এনে পুনৰুত্থান উপলব্ধি কৰিব পৰা যায়, বংগবন্ধুৰ অনুপ্ৰেৰণামূলক নেতৃত্বৰ ওচৰত৷ যিসকলে তেওঁৰ সৈতে দীঘলীয়া সময় ধৰি কাম কৰিছিল, সীমিত সম্পদৰ সৈতে, আটাইতকৈ প্ৰতিকূল পৰিস্থিতিত, এখন স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ গঢ়ি তুলিবলৈ, তেওঁলোক বংগবন্ধুৰ নেতৃত্বত সদাকৃতজ্ঞ৷

এখন ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে গঢ়ি তোলাৰ সময়ত বংগবন্ধুৱে বাংলাদেশ সংবিধানত অন্তৰ্ভুক্ত চাৰিটা আধাৰশিলা স্তম্ভৰ জৰিয়তে ‘আমাদেৰ মুক্তীৰ সংগ্ৰাম’ (মুক্তিৰ বাবে আমাৰ সংগ্ৰাম) উপলব্ধি কৰাৰ বাবে তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী প্ৰক্ষেপ কৰিছিল, যিবোৰ মুক্তিৰ এবছৰৰ ভিতৰত ৰাষ্ট্ৰৰ আগত উপস্থাপন কৰা হৈছিল৷ সেয়া আছিলঃ গণতন্ত্ৰ, জাতীয়তাবাদ, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আৰু সমাজবাদ।

১৯৭৫ চনৰ ১৫ আগষ্টত এই পৃথিৱীত বংগবন্ধুৰ যাত্ৰা হঠাতে সমাপ্ত হয়, কিন্তু তেওঁৰ সপোন আৰু আশাই পৰৱৰ্তী ৪৬ বছৰত বাংলাদেশৰ যাত্ৰাক অনুপ্ৰাণিত কৰিবলৈ জীয়াই আছিল। তেওঁৰ অসম্পূৰ্ণ সপোনবোৰৰ বাবে আমাৰ সংগ্ৰাম, মুক্তিৰ সংগ্ৰাম অব্যাহত ৰখাৰ প্ৰয়োজন আছিল।

মুক্তিপ্ৰাপ্তিৰ যিবোৰ প্ৰতিশ্ৰুতি পূৰণ কৰা হৈছে…

মুক্তিৰ সময়ত, বৃহত্তৰ অৰ্থনীতিৰ বেছিভাগ ক্ষেত্ৰত বাংলাদেশ পাকিস্তানৰ পৰা যথেষ্ট পিছ পৰি আছিল, শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যসেৱাৰ দৰে ক্ষেত্ৰত দৰিদ্ৰতা আৰু নিম্ন স্তৰৰ মানৱ বিকাশৰ অভিজ্ঞতা লাভ কৰিছিল। পৰৱৰ্তী ৫০ বছৰত, বাংলাদেশ এনে বেছিভাগ ক্ষেত্ৰত পাকিস্তানতকৈ যথেষ্ট আগবাঢ়িছে৷ এতিয়াৰ বাংলাদেশৰ বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ ভাণ্ডাৰ পাকিস্তানৰ তুলনাত দুগুণতকৈয়ো অধিক, আনহাতে, দেশখনৰ বাহ্যিক ঋণ-জিডিপি অনুপাত পাকিস্তানতকৈ আধা। আমি এতিয়া সহায় নিৰ্ভৰশীল দেশ নহয়। আমাৰ সাহায্য-জিডিপি অনুপাত এতিয়া প্ৰায় দুই শতাংশ, আনহাতে পাকিস্তানক আন্তৰ্জাতিক সম্প্ৰদায়ৰ পৰা সময়ে সময়ে বেলআউটৰ প্ৰয়োজন হৈছে। ভাষণ প্ৰসংগত অৰ্থনীতিবিদগৰাকীয়ে কয় এইদৰে৷

লগতে তেওঁ মানৱ উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত, বাংলাদেশৰ মানৱ উন্নয়ন সূচক (এইচডিআই) ১৯৯০ চনত পাকিস্তানতকৈ তলত আছিল, কিন্তু, এতিয়া যথেষ্ট আগবাঢ়ি আছে বুলি উল্লেখ কৰে। বাংলাদেশৰ উদ্যোগৰ জিডিপি অৱদান কৃষিতকৈ অধিক, আৰু আনকি গ্ৰাম্য অঞ্চলতো, ঘৰুৱা উপাৰ্জনৰ ৫০ শতাংশতকৈ অধিক অনা-কৃষি উৎসৰ পৰা আহৰণ কৰা হয়। দেশখনৰ ৰপ্তানি, যি এতিয়া মুখ্যতঃ মৰাপাটৰ সামগ্ৰীৰ সলনি আৰএমজি নিৰ্মাণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল, দ্ৰুতগতিত বৃদ্ধি পাইছে, আনহাতে বিদেশত থকা আমাৰ প্ৰব্ৰজনকাৰীসকলৰ পৰা সৰ্ববৃহৎ বৈদেশিক মুদ্ৰা উপাৰ্জনকাৰী হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছে, যি আমাৰ পৰিশোধৰ ভাৰসাম্য শক্তিশালী কৰিছে।

যিবোৰ প্ৰতিশ্ৰুতি আজিও নহ’ল পূৰণ…

ৰেহমানে কয়, কেৱল সামাজিক বৈষম্য নীতি আৰু আবণ্টনমূলক অভাৱৰ বাবেই নহয়, বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত এক অন্যায় শাসনৰ বাবে ঋণী, য'ত ইতিমধ্যে প্ৰণয়ন কৰা আইনবোৰ নিৰ্ণায়কভাৱে কাৰ্যকৰী কৰা নহয়, নীতিবোৰ সম্পূৰ্ণৰূপে ৰূপায়ণ কৰা নহয়, আৰু নিয়মাৱলী দুৰ্বলভাৱে প্ৰয়োগ কৰা হয়। শাসনৰ এনে অভাৱবোৰ চৰকাৰৰ প্ৰতিশ্ৰুতি পালন কৰিবলৈ অক্ষম আৰু উদীয়মান ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিত উদ্ভৱ হয় য’ত ৰাজ্যৰ পৃষ্ঠপোষকতাত ক্ৰমান্বয়ে শক্তিশালী ব্যৱসায়িক অভিজাত লোকসকলক নীতি আৰু ৰাজহুৱা পদক্ষেপ প্ৰভাৱিত কৰাৰ ক্ষমতা দিয়া হয়।

ৰাজ্যিক কাৰ্য-কলাপৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক অন্যায়, আমাৰ গণতন্ত্ৰৰ মানৰ অৱমূল্যায়নৰ ফলত জটিল হৈ পৰিছে, যি আমাৰ নিৰ্বাচনী প্ৰক্ৰিয়াৰ দুৰ্বল বিশ্বাসযোগ্যতা, সংবাদ মাধ্যমৰ স্বাধীনতাৰ ক্ষয়, ৰাজহুৱা সেৱাৰ অনুচিত প্ৰৱেশাধিকাৰ, আৰু আইনৰ শাসনৰ অধীনত আৰু লগতে আইন প্ৰৱৰ্তনৰ পৰা অসামঞ্জস্যপূৰ্ণ সুৰক্ষাত প্ৰকাশ পাইছে। এনেদৰে কয় অৰ্থনীতিবিদগৰাকীয়ে৷

দীঘলীয়া ভাষণটোত ৰেহমানে শেষত কয় যে মই পৰামৰ্শ দিওঁ যে যদি শাসকীয় শাসনব্যৱস্থা বংগবন্ধুৰ ন্যায়সংগত সমাজৰ দৃষ্টিভংগী বাস্তৱায়িত কৰিবলৈ প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ থাকে তেন্তে শাসন প্ৰক্ৰিয়াক অধিক ন্যায় প্ৰদান কৰাৰ দিশত বহুতো কৰিব পাৰি। সকলোৰে বাবে আইনৰ শাসন নিশ্চিত কৰা, নীতি ৰূপায়ণ কৰা আৰু নিয়মাৱলী বলবৎ কৰা এক সদিচ্ছাপূৰ্ণ চৰকাৰৰ ক্ষেত্ৰৰ ভিতৰত থাকে, আৰু বৈপ্লৱিক উত্থান-পতনৰ প্ৰয়োজন নহয়।
কিন্তু, অহা দিনবোৰত গাঁথনিগত পৰিৱৰ্তনৰ নীতিৰ দ্বাৰা ‘আণ্ডাৰৰাইট’ কৰা অধিক ন্যায়সংগতভাৱে শাসিত সমাজৰ দিশত এনে পদক্ষেপে বংগবন্ধুৰ ঐতিহাসিক দৃষ্টিভংগী উপলব্ধি কৰাৰ সংগ্ৰাম অব্যাহত ৰাখিবলৈ আৰু বাহাল ৰখাৰ বাবে ৰাজ্য আৰু সমাজ দুয়োৰে পৰা সম্পূৰ্ণ প্ৰতিশ্ৰুতি দাবী কৰে।

বাংলাদেশৰ পঞ্চাশ বছৰীয়া পূৰ্তিত অধ্যাপক ৰেহমানৰ এই মন্তব্যই দেশখনৰ সামগ্ৰিক অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা আৰু সমসাময়িক উত্থান-পতনৰ বহু দিশ উন্মোচিত কৰিছে৷